De Britse luitenant Henry Shrapnel bouwde een granaat die in de lucht ontplofte en de vijand bedolf onder de kogeltjes. Het wapen gaf de doorslag bij Waterloo.

De Britse luitenant Henry Shrapnel bouwde een granaat die in de lucht ontplofte en de vijand bedolf onder de kogeltjes. Het wapen gaf de doorslag bij Waterloo.

Een Brits leger stelt zich op op een heuvel bij het Portugese Vimeiro. Het staat onder leiding van Arthur Wellesley, de latere hertog van Wellington, die op 21 augustus 1808 de confrontatie met de vijand zoekt: een Frans leger aangevoerd door generaal Jean-Andoche Junot, een vertrouweling van Napoleon.

Eerder dat jaar heeft Napoleon Spanje veroverd, en nu is hij Portugal binnengevallen, de laatste bondgenoot van Groot-Brittannië op het vasteland. Een nederlaag zou rampzalig zijn voor de Engelsen.

Gelukkig is de heuvel bij Vimeiro, zo’n 50 kilometer ten noorden van Lissabon, uitstekend te verdedigen, en Wellesley heeft een troef achter de hand: de nieuwe shrapnelgranaat.

De Britse generaal-majoor slaat vanaf de heuvel de 4200 Franse soldaten gade die zich in colonnes opstellen. Het bevel om op te rukken klinkt, gevolgd door het ritmische gestamp van soldatenlaarzen.

Met een donderend kabaal openen de Britse kanonnen het vuur, maar de granaten komen hoger dan normaal en ontploffen vlak boven de hoofden van de Fransen. Kleine, gemene kogeltjes vliegen alle kanten op en doorboren de soldaten. Menige Franse aanvaller valt dood neer.

Tot grote tevredenheid van Wellesley beginnen de voorste Fransen af te druipen. Al snel slaan ze allemaal halsoverkop op de vlucht. De aanval loopt spaak. De Slag bij Vimeiro is uitgedraaid op een afgang voor de Fransen en een enorme overwinning voor Wellesley en het nieuwe Britse superwapen: de shrapnel.

De granaat was ontwikkeld door Henry Shrapnel, die in 1761 werd geboren als jongste zoon in een gezin met negen kinderen. Al op zijn 18e werd hij tweede luitenant bij de Royal Artillery, en van 1780 tot 1784 diende hij in die hoedanigheid op Newfoundland in Canada.

Toen Shrapnel was teruggekeerd naar Engeland, begon hij te werken aan een nieuw type granaat, dat een van de grootste problemen van de toenmalige kanonnen moest oplossen: ze waren niet effectief tegen vijandelijke soldaten op grote afstand.

In de tijd van Shrapnel waren er drie soorten projectielen voor kanonnen. Het eenvoudigste was de klassieke kanonskogel van massief ijzer.

Na thuiskomst van een verblijf op Newfoundland ontwikkelde Henry Shrapnel zijn beroemde granaat.

Zo’n kogel had een bereik van 1 tot 2 kilometer, maar bracht een vijandelijk leger weinig schade toe. Eén rij soldaten zou sneuvelen, en in een formatie van 500 man was dat geen groot verlies.

Een ander type kanonmunitie was de kartets. Die had de uitwerking van een gigantisch schot hagel en was zeer effectief tegen infanteristen, maar had een bereik van slechts 300 meter.

Het laatste projectiel voor kanonnen was de granaat: een holle kanonskogel met buskruit en een lont. Het bereik was gelijk aan dat van een gewone kanonskogel, maar de explosie was gering en er kwamen weinig scherven vrij.

Luitenant Shrapnel zag al snel in dat het moeilijk was om een granaat te bouwen die een groot bereik had én veel schade aanrichtte. Hij kon dat probleem oplossen door iets aan de klassieke granaat toe te voegen dat vijandelijke soldaten meer letsel toebracht dan de scherven van de granaathuls zelf.

Hij kwam op het idee om musketkogels door het buskruit van de granaat te mengen. Het was de bedoeling dat het buskruit zou exploderen als de lont opgebrand was, maar niet met meer kracht dan nodig was om de granaathuls te breken. Dan zouden de musketkogels als een dodelijke regen neerdalen op de vijand.

Shrapnel stuitte echter op een nieuw probleem: de granaat kon ontploffen tijdens het transport of vóór het vuren doordat de musketkogels het buskruit alleen al door de wrijving konden doen ontbranden. Een ander bezwaar was dat de lonten onbetrouwbaar waren en vaak te snel opbrandden. Een granaat kon dan ook vlak na het afvuren exploderen, of zelfs nog in de kanonloop.

Het wapen dat luitenant Shrapnel uitvond is baanbrekend, want het heeft twee kruitladingen: een om de granaat af te vuren en een om de vele kogeltjes op vijandelijke soldaten af te sturen.

De granaat is een holle kanonskogel vol musketkogeltjes. Vlak voordat het kanon geladen wordt, wordt er buskruit in de holte gegoten en wordt de lont erin geplaatst. Dan omgeeft het de kogeltjes.

New York, The Industrial Press & Shutterstock

Vervolgens schat de artillerist de afstand tot het doel in en kijkt hij in een tabel om na te gaan in welke hoek het kanon moet staan om doel te treffen. De afstand bepaalt hoe lang de lont is die hij gebruikt.

United States Army Center of Military History

Nu kan de artillerist een lont in de granaat steken. Dankzij de kleurcodes van Shrapnel is het makkelijk om de juiste lengte te bepalen. De lont bestaat uit een houten buis met een draad in het midden en dient ook als stop om de granaat te dichten.

Yankee Rebel Antiques & Shutterstock

Tijdens de Napoleontische Oorlogen hebben de legers alleen voorlaadkanonnen, waarbij het buskruit eerst in de loop gestopt moet worden. Dan volgt de kanonskogel – of de granaat van Shrapnel.

Claus Lunau/Historia & Shutterstock

Als het kanon wordt afgeschoten, steekt de kruitlading ook de lont van de granaat aan. Als de afstand en lontlengte juist beoordeeld zijn, ontploft de granaat in de lucht boven het vijandelijke leger en regent het dodelijke musketkogels.

Shrapnel loste het eerste probleem simpel op: het buskruit zou pas kort voor het afvuren in de granaat worden gegoten.

De instabiele lonten waren een grotere uitdaging. De kanonbemanning moest midden in de chaos van het slagveld de lont op de juiste lengte snijden voor de gewenste brandduur, en dat ging vaak mis. Shrapnel kwam op het idee om lonten van verschillende lengten te fabriceren, die waren gemarkeerd met kleuren die aangaven hoe lang ze brandden voordat de granaat explodeerde. De lengte varieerde tussen de 3 en 9 inch (7 tot 23 centimeter).

In 1787, toen Shrapnel in Gibraltar was gestationeerd, kreeg hij eindelijk de kans om zijn nieuwe granaat uit te proberen. De commandant van de Engelse kolonie woonde de test bij, en in zijn dagboek schreef Shrapnel:

‘Granaten werden geladen met 200 musketkogels en precies genoeg kruit om die te openen, en afgevuurd over zee vanaf een verhoging van 600 voet hoog. De granaten gingen een halve seconde voor ze het water raakten open.’

Het experiment was een succes.

Helaas wist Shrapnel de legertop niet meteen van het nut van zijn vinding te overtuigen. Pas in 1803 werd de granaat goedgekeurd door de Board of Ordnance van het Britse leger.

Het wapen werd voor het eerst ingezet in 1804, tijdens de Britse belegering van Fort Amsterdam in Paramaribo in Nederlands-Guiana. Toen de artillerie het Nederlandse garnizoen met een handjevol shrapnels had bestookt, gaven de verdedigers zich over.

Lodewijk XVI werd in 1793 onthoofd – het begin van een lange reeks militaire conflicten die wereldwijd werden uitgevochten.

Groot-Brittannië was van 1792 tot 1815 bijna constant in oorlog met Frankrijk. Er werd gevochten over de hele wereld, en de meeste Europese naties deden mee.

De Franse Revolutie brak uit in 1789 als gevolg van armoede en de onvrede van het gewone volk over het gebrek aan politieke invloed. De revolutie liep uit de hand en de koninklijke instellingen werden omvergeworpen. In 1793 werden Lodewijk XVI en zijn koningin onthoofd onder de guillotine.

De andere Europese vorsten zagen de bui al hangen. Ze waren bang dat hun volk zich zou laten inspireren door de Franse Revolutie. Daarom vormden ze een coalitie en vielen ze Frankrijk binnen, waarmee een 23 jaar durend, bloedig conflict begon.

Tijdens deze Revolutionaire Oorlogen pleegde de Franse generaal Napoleon Bonaparte in 1799 een staatsgreep en riep hij zichzelf uit tot eerste consul. Vijf jaar later kroonde hij zichzelf tot keizer. De Napoleontische Oorlogen werden uitgevochten in Europa en de koloniën, tot Napoleon in 1815 in de Slag bij Waterloo definitief verslagen werd door Groot-Brittannië en Pruisen.

Het belang van Shrapnels uitvinding bleek echter pas goed tijdens de Slag bij Vimeiro in 1808, toen de nieuwe granaten de Britten de zege op Napoleon bezorgden. De nederlaag in Portugal was extra pijnlijk voor de Fransen omdat ze twee jaar eerder een intacte shrapnel hadden buitgemaakt en hadden geprobeerd na te maken. Dat was niet gelukt.

De Britten deden er alles aan om de werking van de granaat geheim te houden. In de pers werd het effect van het wapen afgezwakt. Ze hoopten dat andere landen er dan niet achter zouden komen hoe beslissend het kon worden op het slagveld.

Shrapnel schreef zelf: ‘De uitvinding moet op geen enkele manier openbaar gemaakt worden, anders zal de vijand doordrongen raken van het belang ervan.’

Ook bij de definitieve nederlaag van Napoleon speelde de shrapnel een grote rol. Op 18 juni 1815 werd er hevig gevochten bij Waterloo in de Zuidelijke Nederlanden, en de boerderij La Haye Sainte lag midden op het slagveld.

De boerderij was voor het begin van de gevechten bezet door de Britten, maar de Fransen veroverden het terrein in de loop van de middag. De troepen van Napoleon wilden er kanonnen plaatsen, waarmee ze Wellingtons leger van een nabijgelegen heuvelrug wilden verdrijven.

Tijdens de Slag bij Waterloo werd de strijd om de strategisch belangrijke boerderij La Haye Sainte volgens een Britse officier door de shrapnel beslist.

De hoogste officier van de Britse artillerie, kolonel sir George Wood, schreef na de slag aan Shrapnel:

‘Toen beval de hertog (van Wellington, red.) ons om uw granaten af te vuren in en rond de boerderij, en zo wisten we de vijand uit deze stelling te dwingen. Als Bonaparte er zijn artillerie in stelling had gebracht, had de hertog de slag verloren.’

Zo maakte het wapen van Shrapnel een einde aan de droom van Napoleon om weer de sterkste man van Europa te worden.

Hoewel Shrapnels innovatie belangrijk was voor het Britse leger, werd hij er niet meteen voor beloond. Na zware druk kreeg hij in 1814 een pensioen van 1200 pond per jaar toegewezen. Dat was een flink bedrag aangezien hij als kolonel in het leger 400 pond per jaar had verdiend, maar de bureaucratie van de overheid verzon allerlei trucs om minder uit te hoeven betalen. Zo werden al zijn opslagen na latere promoties van het pensioen afgetrokken.

Shrapnel stierf in 1842 in de rang van generaal-majoor bij de reserve. Pas 10 jaar na zijn dood werd de granaat officieel naar hem genoemd. Tot dan was het wapen door het leven gegaan als spherical case shot.

Als een shrapnel ontplofte, regende het kogeltjes op de vijandelijke troepen op het slagveld.

Dat de shrapnelgranaat baanbrekend was, betekende niet dat er niets aan te verbeteren viel. Het probleem met voortijdige explosies vanwege wrijving tussen buskruit en kogels werd pas definitief opgelost in de jaren 1850 door kapitein Edward Boxer. Hij goot de kogels in hars, zodat ze niet konden bewegen, en het kruit plaatste hij achter een ijzeren mantel in de granaat.

Na de industriële revolutie werd de shrapnel pas echt dodelijk. Rond 1860 kregen kanonlopen geweergroeven en werden de granaten ovaal en gestroomlijnd, waardoor het bereik en de precisie sterk toenamen. Verder werd de springstof krachtiger en het tijdmechanisme betrouwbaarder.

Toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak, groeven de legers zich in in loopgraven, die werden beschermd door prikkeldraad en betonnen bunkers. Hier waren de shrapnelgranaten niet tegen opgewassen. De kogeltjes waren te klein om het prikkeldraad door te snijden en de soldaten werden niet geraakt in hun loopgraven en bunkers.

Toen de legers zich in de Eerste Wereldoorlog ingroeven, verloor de shrapnelgranaat zijn nut.

Daarom stapten legers over op explosieve granaten, die hun effect rechtstreeks ontleenden aan de explosie die optrad als ze doel troffen. Maar Shrapnel leeft nog voort in de Engelse taal: zijn naam is synoniem geworden met alle metalen scherven die na een ontploffing door de lucht vliegen.

Douglas Thomas Hamilton, Shrapnel Shell Manufacture, Industrial Press, 1915

Nick Lipscombe, Shrapnel’s Shell – A Force Multiplier, nick-lipscombe.net, 2013

Bonnier Publications International AS Postboks 543 1411 Kolbotn Norge Org. 977041066

Ja, ik ontvang graag de nieuwsbrief van Historia met inspirerende artikelen en reclame voor Historia per mail. Lees verder